صنعت خودرو ایران به عنوان یکی از بزرگترین صنایع کشور همواره با چالش هایی همچون انحصار داخلی، سیاست های قیمت گذاری اجباری و محدودیت های ناشی از روابط خارجی مواجه بوده است. در چنین فضایی نقش سیاست های هوشمندانه و اصلاح ساختارهای اقتصادی اهمیت بیشتری پیدا می کند.
فرشاد فاطمی، استاد اقتصاد و عضو سابق شورای رقابت، با تجربیات ارزنده خود در این زمینه، دیدگاه های جدیدی را در زمینه ریشه یابی مشکلات و راهکارهای عملی برای ایجاد رقابت در این صنعت ارائه می کند.
وی در این گفت و گو به نقد سیاست های جاری می پردازد و از لزوم تغییر رویکرد دولت، آزادسازی واردات و ارتقای کیفیت تولیدات داخلی می گوید. بحث هایی که می تواند نقشه راه آینده صنعت خودرو و بررسی آن باشد برای همه علاقمندان به این حوزه ضروری است. فرشاد فاطمی، عضو هیأت علمی دانشگاه شریف و عضو سابق شورای رقابت، در گفت و گو با «دنیای خودرو» به بررسی چالش های صنعت خودرو ایران پرداخت.
وی با تاکید بر لزوم بازنگری در سیاست های قیمت گذاری خودرو، بر نقش حیاتی روابط خارجی در توسعه این صنعت تاکید کرد. فاطمی معتقد است که مدیریت واردات و کاهش تدریجی تعرفه ها می تواند رقابت را در بازار خودرو افزایش دهد و مصرف کنندگان را به خودروهای باکیفیت تر دسترسی دهد.
وی همچنین درباره تاثیر انحصار بر صنعت خودروی داخلی و ضعف زنجیره ارزش صحبت کرد و راهکارهایی را برای دستیابی به تعادل بین منافع مصرف کنندگان و تولیدکنندگان داخلی و رقابت بین المللی ارائه کرد.
با توجه به مخالفت شما با قیمت گذاری اجباری خودرو، فکر می کنید چه عواملی باعث تداوم این سیاست در کشور شده است؟
قیمت گذاری اجباری اغلب در ایران برای حمایت از مصرف کنندگان و جلوگیری از افزایش ناگهانی قیمت ها اجرا می شود. اما در عمل این سیاست منجر به ناکارآمدی بازار، کیفیت پایین و تشدید انحصار شد. فشارهای سیاسی و اجتماعی برای کنترل قیمت ها مانع از آزادسازی بازار می شود.
در جامعه ای که خودرو نه تنها به عنوان یک وسیله نقلیه، بلکه به عنوان یک سرمایه گذاری در نظر گرفته می شود، افزایش قیمت ها ممکن است موجی از نارضایتی عمومی را ایجاد کند. به همین دلیل، دولت ها اغلب سعی می کنند از طریق مداخله مستقیم قیمت ها را کنترل کنند. با توجه به سهم قابل توجه این صنعت در ایجاد اشتغال و درآمدهای مالیاتی، دولت تمایلی به آزادسازی کامل بازار ندارد، زیرا ممکن است منجر به کاهش تولید و بیکاری شود.
آیا مدل های جایگزینی وجود دارد که بتواند ضمن حمایت از مصرف کننده، انحصار بازار خودرو را از بین ببرد؟
می توان از مدل "قیمت گذاری رقابتی" استفاده کرد. به طوری که رقابت بین خودروسازان و واردکنندگان داخلی آزاد شده و قیمت ها بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می شود. ابزارهای حمایتی، مانند پرداخت های حمایتی مستقیم به مصرف کنندگان کم درآمد، می تواند جایگزین مناسبی برای مداخله در بازار باشد. با کاهش تدریجی تعرفه واردات، خودروسازان داخلی مجبور به رقابت بر اساس کیفیت و قیمت خواهند شد. به جای قیمت گذاری دستوری، دولت می تواند محدوده قیمتی مشخصی را تعیین کند تا قیمت خودرو در بازار نوسان داشته باشد.
شما به اهمیت رقابت پذیری اشاره کردید. آیا در شرایط فعلی اقتصاد ایران می توان قیمت خودرو را به بازار آزاد سپرد؟
تحریم ها دسترسی به فناوری های جدید، قطعات یدکی باکیفیت و سرمایه گذاری خارجی را محدود کرده است. در نتیجه، خودروسازان داخلی مجبور به استفاده از قطعات یدکی بی کیفیت و فناوری های قدیمی شدند که منجر به کاهش قدرت رقابت آنها شد. رفع تحریم ها و ایجاد شفافیت در روابط خارجی مهمترین گام برون رفت از این وضعیت است.
در حالت ایده آل، قیمت گذاری باید به بازار سپرده شود. اما اکنون به دلیل وجود انحصار ممکن است این اقدام باعث افزایش شدید قیمت ها و نارضایتی عمومی شود. شرط اساسی چنین اقدامی آزادسازی واردات و ایجاد فضای رقابتی واقعی است. در شرایط کنونی آزادسازی قیمت ها بدون ایجاد زیرساخت رقابتی ممکن است منجر به افزایش بیش از حد قیمت ها شود. این به دلیل تولید انحصاری و محدودیت در واردات اتفاق خواهد افتاد.
دولت باید بر ارتقای رقابت و نظارت بر کیفیت محصولات و در عین حال آزادسازی قیمت ها تمرکز کند. اقداماتی که در کوتاه مدت به افزایش رقابت منجر می شود. کاهش تدریجی تعرفه واردات خودرو و لغو انحصار در این حوزه با هدف اصلاح ساختار اداری شرکت های خودروسازی داخلی، کاهش وابستگی آنها به دولت و تسهیل ورود سرمایه گذاران خارجی برای همکاری با خودروسازان داخلی است.
کره جنوبی با جذب سرمایه گذاری خارجی و انتقال فناوری توانسته است صنعت خودروسازی رقابتی ایجاد کند. ترکیه همچنین با تمرکز بر تولید قطعات یدکی و همکاری با برندهای بین المللی بازار صادرات خود را گسترش داده است. این مدل ها نشان می دهد که همکاری با شرکت های خارجی و تسهیل دسترسی به فناوری های پیشرفته رمز موفقیت است.
صنعت خودرو به دلیل داشتن زنجیره تامین پیچیده از شرایط ویژه ای برای رقابت پذیری برخوردار است. به نظر شما چه اقداماتی می تواند در کوتاه مدت به افزایش رقابت در این صنعت کمک کند؟
تعرفه باید طوری تعیین شود که رقابت ایجاد شود و به خودروسازان داخلی فرصت بهبود داده شود. به عنوان مثال، تعرفه 10 تا 20 درصدی می تواند معقول باشد. کاهش تدریجی تعرفه ها به خودروسازان داخلی فرصت می دهد تا کیفیت و بهره وری خود را افزایش دهند. خودروسازان داخلی با حمایت از تولیدکنندگان قطعات یدکی داخلی و بهبود کیفیت آنها می توانند هزینه های تولید را کاهش داده و رقابت پذیری خود را افزایش دهند.
کاهش موانع قانونی و ایجاد انگیزه برای سرمایه گذاران خارجی می تواند به انتقال فناوری و ارتقای کیفیت کمک کند. با حذف تضاد منافع بین دولت و خودروسازان، رقابت عادلانه امکان پذیر می شود. روابط خارجی مستقیماً بر واردات قطعات یدکی، فناوری و سرمایه گذاری مشترک تأثیر می گذارد. بدون رفع محدودیت های بین المللی و بهبود روابط تجاری، رقابتی شدن این صنعت تقریبا غیرممکن است.
با توجه به تجربیات سایر کشورها، مناسب ترین مدل برای افزایش رقابت در صنعت خودرو در ایران چیست؟
خودروسازان داخلی می توانند با شرکت های معتبر جهانی همکاری کرده و از برندهای مشترک استفاده کنند. تولید دانشگاهی یک روش آزمایش شده و آزمایش شده است. این مدل به ایران امکان تولید خودروهای باکیفیت و بومی سازی تدریجی فناوری مورد نیاز را می دهد. موانع اصلی این همکاری تحریم ها، نبود زیرساخت های قانونی و عدم شفافیت در سیاست گذاری است. در ژاپن، دولت با حمایت از خودروسازان در انتقال فناوری و ایجاد بازارهای صادراتی، خودروسازان را به بازیگران جهانی تبدیل کرده است. تمرکز بر نوآوری و کیفیت محصول، خودروسازان آلمانی را به رهبران بازار جهانی تبدیل کرده است.
ایران با الهام از این مدل ها می تواند نوآوری و کیفیت را در اولویت قرار دهد. تعرفه واردات می تواند به اندازه موتور، سطح آلایندگی و قیمت خودرو بستگی داشته باشد. این روش از مصرف کنندگان کم درآمد حمایت می کند و واردات خودروهای لوکس را محدود می کند. برای رقابتی شدن بازار، تعرفه باید به تدریج به سطح حدود 10-20٪ کاهش یابد. این مقدار به خودروسازان داخلی زمان کافی برای سازگاری با شرایط جدید می دهد.
واردات خودرو به عنوان یکی از ابزارهای ایجاد رقابت مطرح شده است. به نظر شما تعرفه معقولی برای واردات خودرو چقدر است تا رقابت ایجاد شود و به صنعت داخلی آسیبی وارد نشود؟
تعرفه خودروهای وارداتی باید برای حمایت از صنعت داخلی و در عین حال ایجاد رقابت در بازار تعدیل شود. محدوده معقولی برای این تعرفه بین 10 تا 20 درصد است. این میزان تعرفه به ورود تدریجی خودروهای خارجی باکیفیت کمک می کند و در عین حال خودروسازان داخلی را به ارتقای کیفیت و کاهش هزینه ها ترغیب می کند. کاهش تعرفه را می توان به صورت تدریجی انجام داد و طی چندین سال تعرفه را از سطوح بالاتر به این محدوده کاهش داد.
تعاریف نیز می تواند بر اساس نوع خودرو متفاوت باشد. یعنی خودروهای اقتصادی با تعرفه کمتر و خودروهای لوکس با تعرفه بالاتر باید وارد شوند. این سیاست به مصرف کننده اجازه می دهد تا خودروهای بهتری را با قیمت بهتر تهیه کند و از ورود خودسرانه خودروهای خارجی جلوگیری می کند.
درآمد حاصل از تعرفه واردات نیز می تواند برای حمایت هدفمند از صنعت خودرو و بهبود فناوری در این بخش استفاده شود. در عین حال لازم است امتیازات انحصاری مانند ارز دولتی برای خودروسازان داخلی حذف شود تا رقابت واقعی ایجاد شود. چنین سیاستی نه تنها باعث ایجاد تعادل در بازار خودرو می شود، بلکه منجر به بهبود تدریجی صنعت خودروی کشور می شود.